Renoveren draairamen met kruisroeden - Deel I

[Fboecom]

Een complete handleiding in drie delen voor de amateurklusser, die het goed wil doen; maar ook mooi; en ook nog eens een keer zelf.
Veel professionele bedrijven zijn ofwel schreeuwend duur of snappen niets van esthetiek. Het 'mag niet', 'kan niet' of 'hoeft niet' kun je als zelfstandige klusser fijn naast je neerleggen.

Situatie: huis uit 1938, 2 draairamen, kozijndiepte 59mm, origineel raam profieldikte 40mm. Veel huizen vernieuwen met 40mm en opdeklatten - dat is EN lelijk en minder stevig en niet nodig. Of met 'verjonging'. Mijn oplossing: standaard 56mm dik raamprofiel maar rondom een mooie ronde hoeklijn uitfrezen wat gelijk de mogelijkheid biedt voor doorgezette scharnieren. Daarover later. Bovendien is er met 56mm genoeg dikte om een randje uit te frezen voor een tochtband. Een vlak profiel geeft in het kozijn heel weinig ruimte voor een tochtprofiel. Mijn oplossing: aan de open binnenranden van het raam een randje uitfrezen. Stoort niet en is functioneel. Dunne (3-5mm) tochtband werkt dan perfect.

Doorlooptijd: 3-5 weken, afhankelijk van de plek en het weer. Levertijd ramen 2-3 weken, levertijd glas 1,5 week, schilderen 2-5 dagen afhankelijk van hoeveel je van te voren wilt of kunt doen. Als alles klaar ligt, reken na het schilderen op 2 dagen rustig werken, uitloop 1 dag.
Volgorde: Eerst het kozijn meten, dan de ramen bestellen, dan sponningmaat opmeten, dan glas bestellen.

Meten en bestellen ramen, roeden en glas

Ramen

• Opmeten - kozijn heel goed opmeten en als het kan al in dit stadium iets over de haaksheid weten - als het kozijn heel scheef is, dan iets grotere ramen bestellen.Bestel raamafmetingen 4 a 5mm kleiner dan kozijnbreedte en hoogte, onder het motto 'afschaven kan makkelijk maar bijplakken niet'. Vooral met een niet haaks kozijn heb je een iets groter raam nodig wat je kan afschaven.
• Bestel standaard vlak rechthoekig (afgerond uiteraard) raamprofiel 56x67mm en 56x90 (onderdorpel). Niet die lelijke vorm met een hap eruit ('verjonging'). Dus dit schema inclusief het soort profiel:

• Belangrijk voor oude visuele impressie is dat het onderste profiel breder is: 56x80 of 56x90 als je zij/bovenprofiel 56x67 is.
• Beglazen is tegenwoordig van binnen, zoals op het schema, dat maakt het zelf plaatsen op de eerste verdieping heel makkelijk! Vaste sponningrand van het raam komt dus buiten, glaslatten binnen. Ook geen gedoe met neuslatten en zo.

Kruisroeden

• Bestel de kruisroeden. Dat zijn de houten latjes binnen en buiten die op het raam geplakt worden. Kan gelijk met het raam, dan zaagt de timmerfabriek de latjes. Maar dit is geen vanzelfsprekend onderdeel, althans bij mij. Voor de binnenzijde kreeg ik mooie hoge 'trapeziumvormige' (45 graden met een klein plat stukje) 16mm dikke/hoge latten. Voor de buitenzijde mocht hij die niet leveren, volgens zeggen vanwege bouwbesluit. In plaats daarvan werden lelijke 12mm platte brede latten geleverd. Nu kun je de trapeziumlatten best zelf maken uit een grenen lat van 16mm dik als je een cirkelzaagmachine en een schaafmachine hebt, of je doet het met een bovenfrees (fasefrees 32). Bij een bepaalde leverancier waren ze wel 75,- per raam. Ik was voor 15,- en een uurtje zagen en schaven klaar voor 2 ramen. de kruisroeden zijn typisch 30mm breed of iets meer, liefst 32mm.
• Het loont dus de moeite om te vragen wat het raam met en zonder de kruisroeden kost.

Glas

• Nadat het raam is geleverd ga je glas bestellen. Bij minder dan 1m2 geen 4mm omtrekspeling (totaal 8) zoals soms genoemd wordt, maar 3 mm (dus totaal 5 a 6 mm kleiner dan sponningmaat) is voldoende.
• Je bestelt het glas met een Aluminium kruis er in verwerkt en dat heet wiener sprossen. (De houtjes op het raam heten dus kruisroeden - de termen worden wel eens door elkaar gehaald).
• Waar bestel je glas: zoek op internet op 'dubbelglas met wiener sprossen' en je vindt je product wel. Let wel op dat je HR++ selecteert - het keuzeproces is niet altijd voor de hand liggend. Voor 1m2 met wiener sprossen moet het ongeveer voor 80,- per raam kosten.
• De breedte van de sprossen kies je afhankelijk van de breedte van de kruisroeden, maar als die typisch 32 zijn kies je liefst iets van 24 breed. Je spouw in het glas is typisch 14 dus zo dik worden de sprossen ook, mocht je dat moeten opgeven.
• Glasdikte afhankelijk van diepte van de sponning (typisch 43mm) minus 15mm dikte van de glaslatten minus 2x4mm celband betekent 20mm over voor glas, maar je kan wel wat smokkelen. 5-14-4 of 4-14-4 bestellen en bij plaatsen een beetje indrukken en het zaakje past wel. Of glaslatten naderhand beetje bijschuren. Eventueel als optie voor binnenzijde celband 3mm nemen.

Materialen
Koop op tijd, vooral als je nog wat moet bijbestellen, bv de speciale scharnieren.

• Koop de scharnieren - geen kogelscharnier, ook niet afgerond maar rechthoekige exemplaren, mooiste is "doorgezet". Geen sinecure, je kan er niet makkelijk op zoeken. "Doorgezet" is 1 vlakke kant en de bolling, de knoop, geheel aan de andere. Normale scharnieren hebben de uitbolling symmetrisch. Zonder kogellagers is veel mooier voor renovatie. Bovendien zijn de kogelscharnieren meestal met afgeronde hoeken in het scharnierblad, ook lelijk. Normaal scharnier zonder kogellager kan 15kg dragen zegt de folder, dus 2 dragen 30kg. Het raam wordt plm 20kg.
• Ga bij onder 1m2 oppervlak uit van 2 scharnieren 89x89mm. Voordeel van 89x89 is 4 schroefgaten en heel stevig. En je hebt aan 2 echt genoeg ipv 3 kleinere. Makkelijker plaatsen en mooier, dichter bij origineel. Nadeel dat ze een beetje dik zijn en de knoop wat stevig. Kan je dus oplossen door 'doorgezette knoop' en dan een gootje in het raam frezen. Dan vallen ze visueel minder op. Dulimex heeft doorgezette knoop als rechthoekig scharnier. Koop geen <bekend merk> easyfix, die zijn zo gruwelijk grof en lelijk.
• Zo ziet het scharnier er uit:
  
• Koop goede schroeven 4,5x40 met geheel doorlopende draad - is geen sinecure wat is er een hoop zooi op de markt qua schroeven!!! Geen trekschroeven kopen (gladde bovenkant).
• Koop plastic opvulplaatjes voor de 89x89, 0,5mm plastic om het scharnier als nodig iets naar buiten te plaatsen.
• Koop het sluitwerk / raamboompjes - uitzetijzers. Wees hier lekker eigenwijs en ga geen politiekeurmerk bestellen als je dit te lelijk vindt. Ik kocht gewoon nieuwe versies van mijn jaren 30 'raamboom-dudok-ijzer'. Je kan altijd de minder opvallende oplegsloten bovenin het kozijn plaatsen.
• Uiteraard grond /aflakverf.
• Beglazingskit.
• Tochtband, typisch 10mm breed indrukbaar tot 1 a 2mm.
• Tweezijdig plakkend tape om de kruisroeden op te plakken - kun je niet op celband dikte krijgen, Typisch is die tape maar 1mm dik; dat is technisch natuurlijk prima maar het heeft wellicht effect op de passing van de voorgezaagde kruisroeden. Tweezijdig tape is 2cm breed. Afhankelijk van de timmerfabriek hebben ze met het zagen van de roeden wel of niet rekening met de dikte van de tape gehouden. Je zal vermoedelijk die houtjes moeten bijzagen/vijlen zodat het geheel past. Ruimte tussen de houtjes is juist goed - later afkitten.
• Bestellen glasblokjes tenminste van de breedte glas (typisch 19mm) plus max 2x celband ruimte. Dus typisch 18-22mm breed. Diverse diktes, 2-5mm. Alleen vlakke plaatjes, niet scheef (dat is voor oude glaslatten buiten).
• Celband 4mm dik, vermoedelijk liefste grijs.

Voorbereiding

• Zorg voor een bovenfreesmachine - de meest eenvoudige is voldoende
• Een perfecte (makkelijkst is een nieuwe) handbeitel van plm 15mm breed.
• Zeer handig is een elektrische schaafmachine en een grove en fijne schuurmachine. Als je kozijn iets scheef is maakt de schaafmachine veel goed.
• Niet nodig maar erg fijn is een elektrisch spijkerpistool.
• Hou plasticfolie bij de hand als het zou gaan regenen. Spaanplaat voor als het waait. Plastic folie kun je van binnenuit buiten tussen kozijn en muur steken, wat ducttape op het plastic en dat in de kier steken met plamuurmessen, houdt prima, scheurt niet. Of met ducttape op het kozijn plakken (jakkes).
• Maak een freesplaatje van vlak hout, dikte net iets meer dan de dikte van de sponning van het kozijn en net iets groter dan het scharnier. Mooi vlak frezen gaat heel goed in t kozijn met een freesmal die je met lijmtangen op het raam klemt -zie later. Het malletje:
  
• Uiteraard indien nodig een steiger of iets anders wat veilig genoeg is.

Lees verder in deel II.

 

[Fboecom]

Aan het werk

• De ramen zijn gearriveerd. Als je net als ik de iets dieper liggende doorgezette scharnieren wilt, ga je nu eerst randjes frezen. Dat is een gootje om de doorgezette 89x89 scharnieren wat dieper te laten liggen (mooier) en bovendien geeft het een mooie rand die een beetje de oude originele kozijnsituatie aangeeft, waar het 40mm diepe raam duidelijk afsteekt doet het nieuwe raam dit nu ook. Nadien afronden met de schuurmachine. Je wilt geen scherpe hoeken.
• Ik heb geen foto van het frezen, wel van het eindresultaat:
  
• Dat 'gootje' heb ik rondom gefreesd, alhoewel niet bij de onderdorpel want daar monteerde ik een regendorpeltje, maar dat is optioneel.
• Je freest nu aan de binnenkant ook een ruimte voor de tochtband. Frees een rand van 2mm diep en 15mm breed van de 'open' zijdes tw de boven en onderkant en de andere kant v de scharnierzijde. De scharnierzijde niet want daar is het tochtband tegen kozijn/achterkant vh raam.
• Foto van het resultaat:
  
• Lakken wat nodig is vooral de buiten/voorzijde
• Je gaat daar na het passen wellicht ergens iets afschaven maar dat is niet anders. Voor je tijdsplanning hou rekening met het opnieuw frezen van de binnenrand / buiten het gootje.
• Als er geen ventilatiegaten in het raam zitten (ja ik had een eigenwijze of luie timmerfabriek!) dan die nu inboren. Midden glas met 4mm glasband is typisch 11 of 12mm vanaf sponning buitenzijde. Schuin naar buiten, zie het schema in deel I van deze post. Staat daar gestippeld. Gaten in de menie zetten.

Stap1: Scharnieren plaatsen

• Je begint met de oude ramen er uit te halen en de oude scharnieren te verwijderen (kan een klus zijn!). De nieuwe scharnieren hebben andere schroefgaten dus eerst oude schroefgaten stoppen met kleine houten wigjes en die inlijmen. liefst eikenhout, kun je goed op timmeren.
• Scharnierbladen plaats je helemaal vlak, dat wil zeggen parrallel aan het vlak van de sponning in het kozijn als het vlak van de achterkant van het raam. 3mm diepte voor de 89x89 scharnieren.
• Als het nodig is kan je er voor kiezen 0,5mm dieper te frezen - en plastic opvulplaatjes voor die scharnieren klaar te houden dan kun je een beetje spelen met afhangen.

Nou wordt het spannend en de volgende stappen moeten extreem precies (een halve mm fout is al heel fout) worden uitgevoerd. Advies: maak met balkjes een paar stukjes proefkozijn en proefraam en denk alles 10x uit voordat je de juiste maten hebt. Lees het onderstaande goed door totdat je het echt begrijpt, ook in ruimtelijke zin.

• Bepaal de afstand van de binnenrand van het scharnier tot de sponning van het kozijn aan de binnenzijde in relatie tot de bedoelde diepteligging op het raam (in mijn geval met een gootje, dus kan het scharnier wat dieper, cq naar binnen geplaatst) - in ieder geval zodat de pen nog door de knopen gestoken kan worden.
• Bij het doorgezette scharnier de 'liggende knoop' (zit in het kozijn) lijkt dit in eerste instantie niet veel uit te maken, maar omdat het scharnier 3mm ingefreesd wordt en de kop van de pen even groot is als de knoop, is dit toch wel een punt van aandacht. Het scharnier kan nooit verder naar binnen dan de knoop - of je moet aan het kozijn gaan vijlen. Is jammer.
• Schrijf de scharnieren af met een heel dun potlood, of liever zoals ik deed met een scalpel. Kun je gelijk met je beitel in. Hak de afgeschreven randen in met een scherpe beitel. Schuine kant naar binnenkant van de denkbare plek van het scharnier
• Plaats de freesplaat, klem met lijmklemmen tegen kozijn. Zie hier hier hoe je dat doet, bovendien zie je de dichtgemaakte oude schroefgaten.
  
  
• Frezen doe je met een bovenfrees en een groeffrees. Het model dat in ieder frezendoosje zit zou diep genoeg moeten zijn. Als niet dan kun je langere frezen kopen bij ecotools voor weinig geld.
• Stel de freesmachine in op de afstand (van de bovenkant van je freesmal) tot het kozijn + de dikte van het scharnierblad. Frees het vlak geheel uit met de hand - dat is niet moeilijk als je 1 a 2mm van alle ingehakte randen af blijft. Na het frezen hak je met de scherpe beitel de hoekjes gemakkelijk uit.
• Bij alle aftekenen-hakken-frezen geldt: de onderkant van de kozijnscharnieren is het belangrijkst en de bovenkant van de raamscharnieren. Maar je maakt natuurlijk alles heel precies recht en strak of niet soms.
• Scharniervlakken in de grondlak zetten.
• Scharnieren in het kozijn eerst plaatsen met 2 van de 4 schroeven. Pas als je zeker bent de andere er in, maar dat is pas als je helemaal klaar bent met al het passen. Nu zit er geen glas in het raam en zijn die 2 schroeven meer dan voldoende voor het dragen van het raam.
• Je gebruikt een lange waterpas of rechte lat om er voor te zorgen dat de twee scharnieren mooi in 1 lijn liggen, niet 'nekken' en op dezelfde afstand tot het kozijn zitten.
• Het kozijn krijgt de 3knopen en het raam de 2. Als je doorgezette scharnieren hebt dan kun je je zeker niet vergissen.
• Startgaatje van de schroeven gewoon inslaan met een spijkertje. Als je schroeft langzaam beginnen dan zie je wel of het juist het midden is en je kan vaak nog in het begin de schroef 'sturen'. Als je je een keer vergist dan pak je een ander gat en schroef je de goede gaten eerst helemaal in - de andere trekken dan wel bij. Niet te hard schroeven vooral in het nieuwe meranti want dat is zo hard, een schroef kan breken. Eventueel dun voorboren.
• Nadat de scharnieren in het kozijn geplaatst zijn, plaats je het raam op een onderplaat van 2mm onderin het kozijn . Nu schrijf je de positie van de kozijnscharnieren af op het raam met een scalpel. Moet echt met 1/10e mm precisie.
• Let heel goed op de haaksheid van de lijntjes die je overbrengt bij het meten cq afschrijven.
• Meet voor zekerheid de afstanden van bovenkant kozijn tot de boven-onderkant van de scharnieren op zowel kozijn en raam - raam is daarbij 2mm minder dan kozijn als het goed is, vanwege de benodigde speling.
• De diepte, dwz afstand tot de rand van het raam, van de scharnieren bepaal je door eerst het scharnier in het kozijn te meten - van bovenkant knoop tot hoek kozijnsponning. Je scharnier in het raam heeft dan diezelfde maat minus 2mm waardoor het raam de 2mm speling zal krijgen als alles goed is.
• Schrijf nu de scharnieren af op het raam met weer een scalpel. Dubbelcheck de diepte dwz afstand van de hoek van de scharnieren - rekening houdend met die 2mm afstand van de sponning vh kozijn. daar kun je straks weinig meer aan doen.
• Hak de afgeschreven randen in met een superscherpe beitel. Frees met 3mm diepte (=scharnierdikte) het vlak uit en met de scherpe beitel hak de hoekjes gemakkelijk uit.
• Dat had je allemaal ook al gedaan bij de kozijnscharnieren natuurlijk.
• Scharniervlak in de grondlak of menie zetten.
• Ook hier weer scharnierbladen met 2 schroeven vast zetten voordat je alles gaat plaatsen.

Stap 2: ramen zonder glas plaatsen

• Nu ramen in kozijn plaatsen, pennen in de scharnieren en kijken of je alles goed gedaan hebt. Bepaal of de 2mm speling rondom er is, maar vooral ook tussen raam en het kozijn aan de binnenzijde. Kijk of het raam haaks is en goed open/dicht gaat.
• Naar dat het nodig is, aanpassen met eventueel scharnierplaatjes, dieper of bijfrezen, 'arm schaven', hele stukken van boven of openingskant afschaven, eventueel voor het mooie weer de profielrandjes en/of tochtband frezen en bijschilderen - tenminste met grondlak.
• Als alles perfect zit en draait, dan nu alle schroeven in de scharnieren plaatsen. Als laatste weer checken of er in de maatvoering geen wijziging zit.
• Ergens in dit proces als de pennen in de scharnieren definitief gestoken worden - die eerst invetten.

Nog een paar foto's:
Diepliggend doorgezet scharnier

 

[Fboecom]

Stap 3: glaszetten

• Nu zijn we toe aan het feitelijke glaszetten, het makkelijkste onderdeel van alles. Of je glas in een liggend raam of in het hangende raam plaatst, hangt af van of je het raam er nog met glas en al qua gewicht uit en in het kozijn kan krijgen. Tot 1m2 is het ongeveer 25kg. Dat gaat nog wel. Liggend plakken, kitten en glaslatten monteren is iets makkelijker.
• Als je het in het hangende raam doet, moet je nu eerst het sluitwerk aanbrengen, want je gaat tegen het raam duwen.
• Eerst celband op het raam (binnenzijde bij een nieuw raam met binnenbeglazing) plakken. Celband (4mm dik) 6mm van de rand plaatsen, gewoon van de rol in de sponning plakken, en niet trekken maar wel recht. Niet de beschermlaag er aftrekken maar gewoon van de rol en plakken.
• Glasplaatjes plaatsen, bij draairaam in de onderste binnenhoek een steun/stel blokje en de tegenoverliggende bovenhoek opvulblokjes. Glas op de blokjes plaatsen. Zodat het net strak opgesloten zit en als het kan overal ongeveer evenveel ruimte vanaf de rand van de sponning. Zorg dat het glas er niet uitvalt, is erg onwaarschijnlijk als ie netjes is geblokt, in ieder geval dat het raam niet valt als het niet in het kozijn zit.
• Nu Celband op de glaslatten, let goed op welke kant van de lat want je kan daar snel een fout mee maken. Eenmaal geplakt haal je de celband er niet makkelijk af. Ook hier weer strak 6mm van rand.
• Glaslatten met een spijker/nietpistool monteren. Het moderne meranti is zo hard dat met de hand hameren-spijkeren geen optie is. Bovendien erg gevaarlijk voor je glas. Schroeven splijten de glaslatten. Niet doen. Gewoon 3cm lange spijkers in het nietpistool en dan maar wat meer. Let op dat je niet tegen het glas spijkert.
• Dan nu alles kitten en afmessen. Bij kruisroeden: die eerst even vergeten - eerst de hele omtrek kitten zowel buiten als binnen. Pas als die gedaan is de kruisroeden. Die doen toch niet mee in het afsluiten van het glas.
• Afmessen: Doe dat op de manier van siliconenkit, dat bespaart je een enorme hoop ellende. Dus kitlaag aanbrengen ruim in en boven/buiten de naad; besproeien met zeepsop, vegend (niet schrapend) met een kitlepeltje. Resultaat een mooie volle en scherpe kitlaag en weinig vervuiling op je glas. De kitfabrikant beveelt wel droog afmessen aan maar dat moet je wel heel goed kunnen is mi nergens voor nodig en man man wat een gedoe als je het niet in 1 keer strak kan afmessen. Wat een amateur gewoon niet kan als je het droog doet.

Stap 4: kruisroeden plaatsen
(Het enige nadeel van mijn methode is dat je voor de kruisroeden aan de buitenkant weer de steiger of ladder op moet. Voor mij weegt het op tegen het weer uit de scharniert halen van de ramen en het dan liggend doen. Maar dat kan natuurlijk wel.)

• Nadat al het werk gedaan is de kruisroeden passen om te zien of de maat ook nog goed is met de dunne 1mm tweezijdige kleefband, evt bijvijlen en plakken. Ook weer afkitten, komt niet zo precies, is alleen esthetisch.
• Puntje van aandacht, voor de esthetica en het plaatsen van de kruisroeden: Je wilt in vanuit je timmermanschap dat ze precies in het midden komen, maar er zijn 2 kleine puntjes om op te letten. Ten eerste kan het zijn dat het glas, als het in feite te klein is gekocht, niet helemaal in het midden zit - vooral de horizontale 'wiener spross'. Daar moet natuurlijk de kruisroede precies over vallen, maar het kan zijn dat dat niet exact het verticale midden is. Dan is er een puntje dat nog lastiger is: als je ooghoogte hoger is dan het midden van de kruisroeden, kijk je meer op de bovenste kant van de roede buiten, dan de onderste rand. Er is alles voor te zeggen de horizontale roeden iets lager te plakken, een 3mm lager. De zichtbare achterkant van de roede valt dan minder op.
• Tenslotte iets dat ik over het hoofd had gezien: bij het schilderen van de kruisroeden voor plaatsing was er wat groene verf op de achter/onderkant van de roedes gekomen. Dat ga je van binnenuit zeker zien. Je moet ze dus achter, voor plaatsing het liefst in 1 egale kleur lakken, bijvoorbeeld grijs als je ook grijze kit gebruikt. Dan is het meer een eenheid.

Stap 5: afwerken

• Tochtband plaatsen in de sponning van het kozijn.
• 
• Raamboompjes en uitzetters plaatsen. Makkelijk als je de oude constructie gebruikt zoals van de dudok materialen. De gaten en pennen zitten er al.
• Eventueel kit of verf op het glas met glasschraper afsteken en met terpentine de vegen verwijderen.

Foto: ramen zonder kruisroeden buiten en daarna met.

Het resultaat is volledig tevredenstellend, erg leuk. het was veel werk, maar als je precies bent en geduld hebt, plus wat handige machines ter beschikking hebt, is het heel goed te doen. Sukses ermee en laten we hopen dat er meer van deze mooie ramen komen.

 

[Fboecom]

Alles samengevoegd - mod